Edebiyat akımlarından birisi olan Tanzimat edebiyatı, Türk tarihi açısından önemli olan Tanzimat Fermanından sonra ortaya çıkmıştır. Bu dönemde her alanda olduğu gibi edebiyat alanında da batıya yön çevrilmiştir ve edebiyat alanında köklü değişiklikler olmuştur. Tanzimat dönemi edebiyatı oluşumu bu yüzden Tanzimat Fermanının ilan edildiği tarih olan 3 Kasım 1839 tarihinde başlamıştır. Tanzimat dönemi edebiyatında batılı ülkelerin metotları tercih edilmiş olsa da, edebiyat sanatçıları her açıdan milli bir özelliğe sahip edebiyat oluşturmak adına çalışmalar yapmıştır.
Tanzimat dönemi edebiyatı 1. Dönem ve 2. Dönem Tanzimat edebiyatı olarak ele alınsa da aslında bu edebiyat akımının şekillenebilmesi için bir hazırlık dönemi de olmuştur. Bu yüzden kesinlikle Tanzimat edebiyatının hazırlık dönemi de detaylı bir şekilde incelenmelidir.
Tanzimat Edebiyatı Hazırlık Dönemi
Bu dönem 1839 ve 1860 yılları arasında geçmiştir. Bu dönemde batının edebiyatını halka benimsetmek için batılı ülkelerde kaleme alınmış olan eserlerin çevirisine ağırlık verildi. Tanzimat edebiyatının hazırlık döneminde önemli çalışmalara imzasını atmış olan kişiler arasında Akif Paşa, Sadullah Paşa, Müfit Paşa, Yusuf Kamil Paşa gibi kişiler yer almaktadır. Çevirisi yapılan eserlerin büyük bölümü Fransız sanatçılar tarafından oluşturulmuş olan eserlerdir. Bu dönem divan edebiyatı ile Tanzimat edebiyatı arasında bir köprü olarak kabul ediliyor. Dönemin ses getiren en önemli olaylarından birisi II. Mahmut zamanında çıkarılmış olan Takvim-i Vakayi adlı Türk gazetesidir.
1. Dönem Tanzimat Edebiyatı Özellikleri
Bu dönem 1860 – 1877 yılları arasını kapsamaktadır. Meşrutiyet Meclisinin yapmış olduğu çalışmalara padişah tarafından son verilmesi 1. Dönem Tanzimat edebiyatının da son bulmasına neden olmuştur. Bu dönemde yayımlanan Tercüman-ı Ahval gazetesi, dönemin en önemli olaylarından birisi olarak kabul edilmektedir. Bu dönemin kendisine has özellikleri vardır ve o özellikler şu şekildedir.
- Bu dönemde toplum için sanat anlayışı kabul görmüştür. Tolumun batılı medeniyetler düzeyine ulaşması için sanatın önemli olduğu kabul gördüğünden dolayı, halkı sanatla bütünleştirmek adına özel çalışmalar yapılmıştır.
- Halk edebiyat konusunda yeterli düzeyde bilgiye sahip olmadığından dolayı sanatçılar, halkın anlayabileceği bir dili sanat eserlerinde kullandılar.
- Bu edebiyat akımında ilk defa noktalama işaretleri kullanılmıştır. Süslemelerle dolu, anlaşılması birçok kişiye göre zor olan divan edebiyatı yerine daha düz yazılar tercih edildi.
- Yazıların şiirlerin büyük bölümünde insan hakları ve özgürlük gibi insanı ön plana çıkaran konular ele alındı. Bu şiirler oluşturulurken divan edebiyatından da kopmamaya özen gösterildi. Bunu gazel ve murabba gibi nazım biçimlerinin eserlerde kullanılmış olmasından anlıyoruz.
- Tanzimat edebiyatında örnek alınan eserlerin büyük bölümü Fransız edebiyatında yer alan eserlerdir.
- Batılı ülkelerde olan edebiyat ilk defa bu dönemde benimsendiği için batı edebiyatı türleri ilk olarak bu dönemde oluşturuldu. Günümüzde de kabul gören ilkeler bu dönemde oluşturulduğu için Tanzimat edebiyatı ilkeleri 1. Tanzimat döneminde oluşturulmuştur diyebiliriz.
2. Dönem Tanzimat Edebiyatı Özellikleri
Bu dönem 1877 – 1895 tarihleri arasında geçmektedir. 1877 tarihinde yaşanan Osmanlı Rus savaşını gerekçe gösteren devlet yetkilileri, edebiyat alanında da baskı yapmış ve bu durum da edebiyatın etkilenmesine neden olmuştur. Yaşanan baskı edebiyat eserlerinin de etkilenmesine neden olduğu için 2. Dönem Tanzimat edebiyatı özellikleri diğer dönemlere göre farklılık gösterir. Bu özellikler sırasıyla şu şekildedir.
- Sanat için sanat ilkesinin benimsendiği bu dönemde, toplum içerisindeki insanlardan ciddi anlamda uzaklaşılmıştır. Halkın ayaklanmasını engellemek isteyen yöneticilerin, sanat akımının etkisini bilmesi buna büyük ölçüde neden olmuştur.
- Sanat eserlerinde kullanılan dil sadelikten uzaklaşarak aşırı derecede ağırlaşmıştır. Yani toplum içerisinde yer alan insanların kaleme alınan eserleri anlaması ciddi anlamda zor hale gelmiştir.
- Batılı ülkelerin edebiyat eserlerinden etkilenme süreci devam etmiş ve bu alandaki eserleri inceleyen sanatçılar diğer dönemlere göre daha usta hale gelmiştir.
- Şiirlerde toplumsal sorunlar yerine bireysel olaylara yer verildi.
- Bu döneme damgasını vuran akımlar arasında realizm ve natüralizm yer almaktadır. Özellikle kaleme alınan romanlarda bu akımların etkisi kendisini daha fazla göstermiştir.
Tanzimat Edebiyatı Sanatçıları
Tüm Tanzimat edebiyatı dönemlerinde ön plana çıkmış olan seçkin sanatçılar bulunmaktadır. Namık Kemal, Ziya Paşa, Şinasi, Ahmet Mithat Efendi, Şemsettin Sami, Ahmet Vefik Paşa, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit Tarhan, Muallim Naci ve Nabizade Nazım Tanzimat edebiyatının önemli sanatçıları arasında yer almaktadır. Edebiyat ile ilgilenen herkesin günümüzde de bazı alanlarda etkisini devam ettiriyor olmasından dolayı Tanzimat dönemi edebiyatı oluşumu ve özellikleri konusunda kesinlikle bilgi sahibi olmalıdır.
